دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده‌شده‌است. دیواری تاریخی است که از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوههای گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می‌یافته‌است. هم‌اکنون تقریبا تمام این دیوار از میان رفته‌است و تنها بخش‌های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین ( به طول شش هزار کیلومتر)، بزرگترین دیوار دفاعی جهان است. این دیوار عظیم تاریخی که ۲۰۰ کیلومتر طول دارد در ۲۹تیرماه سال ۱۳۷۸ به ثبت ملی رسیده‌است. این دیوار از شرق دریای خزر شروع شده و پساز عبور از ضلع شمالی گرگانرود و دشتهای وسیع شهرستانهای بندرترکمن، آققلا، گنبدکاووس و کلاله به کوههای پیشکمر در شرق استان گلستان ختم می شود.
دیوار تاریخی گرگان پس از وقفهای حدود 3 کیلومتری از بالای خط الراس ارتفاعات عربداغ به سمت دامنه های شیبدار دره خوجه طوق منتهی به گرگانرود ادامه یافته و پس از عبور از کوه نقدعلی و از ضلع جنوبی گرگانرود به سمت شرق کشیده شده است.
این دیوار پس از عبور از روستاهای چترکروک، سیاقلیق، عزیزآبادپایین، قره یسر، صخره های گرگز، گرگاندوز، زاوپایین و درهای به همین نام به صخرههای بیلی کوه در محدوده پارک ملی گلستان می رسد. با توجه به اهمیت و ارزشمندی دیوار و تاسیسات مجاور آن، این اثر فرهنگی در تابستان سال 1378 با شماره ۲۳۴۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. در برخی از منابع از دیوار تاریخی گرگان به عنوان دومین و در برخی منابع دیگر به عنوان سومین دیوار دفاعی نام برده شده است. برخی از مورخین ساخت دیوار تاریخی گرگان را به ساسانیان و برخی دیگر به اشکانیان نسبت می دهند، علیرغم وجود اینگونه اختلاف نظر، تاریخ نگاران و پژوهشگران پیشین و معاصر، در تلاشهای فراوانی که برای ساخت دیوار دفاعی گرگان صورت گرفته است اتفاق نظر دارند، اتفاق نظر محققین بر این تلاشها و نتایج به دست آمده از کاوشهای زیر آبهای خلیج گرگان و همچنین حدسیات حاصل شده مبنی بر وجود بنادر و پادگانهای نظامی ساسانیان در این منطقه، بر اهمیت حفاظت از ایالت تاریخی گرگان در آن زمان دلالت دارد و در دورههای حکومتهای مختلف، علی الخصوص ساسانیان و اشکانیان ایالت گرگان شاهد حماسه های زیادی بوده است به طوریکه تعدادی از سلاطین بزرگ این دو سلسله سالها در هیرکانیا درگیر جنگ بوده اند
دیوار گرگان از 2 دیوار هاردین و آنتونی بریتانیا طویلتر میباشد و تنها دیوار سمیز در آلمان از دیوار گرگان طویلتر و فاقد موانع عبورناپذیر است. این درحالی است که دیوار گرگان به حد کافی عریض بوده و دارای گذرگاه و موانع مستحکم تری نسبت به سایر دیوارهای مشابه و مانع عظیم خطی برای یک ارتش قدرتمند و بزرگ است.این دیوار در منابع تاریخی به نامهای سد اسکندر، سد پیروز، سد انوشیروان، قزلآلان و مار سرخ (به دلیل رنگ آجرهای آن) نیز شناخته می شود. پراکندگی قطعات آجرهای خردشده در طول مسیر دیوار و عوارض مصنوعی به جا مانده، بیانگر عرض ۱۰متری دیوار در دشت است که منابع مکتوب تاریخی نیز بر این موضوع تاکید دارند و حفاری باستانشناسی دهه توسط محمدیوسف کیانی در نزدیکی روستای قراول تپه گنبدکاووس موید این نکته است و کاوشهای انجام شده در نواحی کوهستانی واقع در قسمتهای شرقی دیوار بزرگ گرگان در محدوده شهرستان کلاله نیز مشخص کرده که عرض دیوار در نواحی کوهستانی بیشتر از 2 متر نبوده است.
دیوار گرگان به لحاظ بهره گیری از مصالح بوم آورد و تولید خشت و پخت در کورههای آجرپزی حاشیه دیوار، نسبت به سایر دیوارهای ساخته شده در جهان باستان کم نظیر و میتوان گفت، مستحکم ترین دیوار دفاعی بوده که به دست معماران ایرانی ساخته شده است.
مصالح اولیه آجرهای دیوار گرگان خاک رس حاصل از حفر خندق دیوار با ترکیب کاه خردشده ریز و درشت است که وزن تقریبی هر کدام از آجرها بعد از پخت در کورهها ۲۱ تا 24 کیلوگرم میباشد. رنگ بیشتر آجرها به جهت جنس و ذرات موجود در خاک مورد استفاده، آجری متمایل به نخودی تا قرمز است و به این دلیل در برخی منابع تاریخی به آن دیوار سرخ یا مارسرخ نیز گفته شده است. عرض خندق در طول مسیر بین ۳۰ متر در نواحی پست و هموار تا 10 متر در نواحی کوهستانی متغیر است و وضعیت توپولوژی زمین از شرق به غرب بیانگر شیب ملایم آن به سمت دریای خزر میباشد. خندق دیوار بیشتر در نواحی شرقی قلمرو دیوار بزرگ گرگان سالم و دست نخورده باقی مانده و در بعضی از قسمتها در داخل آن کشاورزی صورت میگیرد. در نواحی مرکزی و غربی بخش اعظم خندق تسطیح و یا پس از لایروبی به عنوان کانالهای آبیاری زهکش از آنها استفاده میشود. دیوار دفاعی گرگان طولانیترین اثر معماری ایران باستان (به طول 200 کیلومتر) بعد از دیوار چین (به طول 6000کیلومتر) و سمیز آلمان (به طول 548 کیلومتر) بزرگترین است. نخستین پژوهشهای باستان شناسی این دیوار توسط ژاک دمرگان فرانسوی صورت گرفت. بعد از او باستان شناس فرانسوی (آرن) در سال 1312 شمسی، بخشی از دیوار گرگان را به صورت پیمایشی ،شناسایی و معرفی کرد. در سال 1312 شمسی اریک اشمیت آمریکایی با پرواز بر فراز منطقه، خط قرمز رنگی را روی زمین مشاهده کرد که با پیچ و تاب از دریا به سمت کوههای پیشکمر در شرق استان ادامه یافته است. او با دیدن این منظره عجیب این پرواز را بار دیگر تکرار کرد و با تهیه عکسهای هوایی نقش مهمی در شناسایی این دیوار ایفا کرد. بعد از او محمد یوسف کیانی در سال 1350 شمسی با پرواز مجدد روی دیوار موفق به گرفتن عکسهای جالب توجهی از دیوار شد و طول دیوار را 175کیلومتر با 32 قطعه وابسته شناسایی کرد. از سال 1378 دیوار گرگان توسط هیات مشترک باستان شناسی ایرانی و انگلیسی مورد کاوشهای متعددی قرار گرفته است. در آن سال با شروع ساخت سد گلستان، بخشی از مسیر دیوار در محدوده کانال آبیاری و زهکشی سد قرار گرفت و بنابر ضرورت حفظ دیوار، آب سد از طریق 2 کانال از زیر دیوار هدایت شد. بعد از آن در سال 1381 دیوار در 6 فصل کاوش شد، که اطلاعات زیادی از آن به دست آمد. به طوری که هم اکنون باستان شناسان طول دیوار را 200 کیلومتر میدانند. از آنجایی که در برخی نوشته ها این دیوار تا مرو ادامه داشته، باستان شناسان احتمال می دهند طول دیوار بیشتر از200 کیلومتر باشد. در کاوشهایی که تاکنون انجام شده 2000 متر مربع از دیوار حفاری شده و در پی آن یک آتشگاه و استراحتگاه سربازان کشف شده است. همچنین 2 قلعه از حدود 38 دژ تخمین زده شده در طول دیوار کاوش شده است. طبق برآوردها 30000 سرباز می توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و ذغالهای برجای مانده در کورههای آجرپزی نشان دادند که قدمت دیوار به قرنهای پنج و ششم میلادی میرسد
دلیل احداث دیوار دفاعی گرگان
با تخمین قدمت دیوار، راحت تر میتوان به دلیل اصلی ساخته شدن آن پی برد. پادشاهان ساسانی که با امپراطوری روم شرقی جنگهای مداومی داشتند، از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند.
پیروز، پادشاه ساسانی در سالهای 459 تا 484 میلادی مدتی را در منطقه گرگان گذرانده است، بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری برای محافظت از دشت گرگان در برابر هونها این دیوار را ساخته است، که این دیوار میتوانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستانهای قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد.
کاوش زیر آبهای خلیج گرگان
در زمان احداث دیوا رگرگان، سطح آب دریای مازندران پایین تر از سطح کنونی آن بوده است. بنابراین محتمل است برخی از قسمتهای این دیوار اکنون زیر آب فرو رفته باشد.کاوشهای سال 2007 میلادی زیر آب های خلیج گرگان بخش هایی از دیواری به نام دیوار «تیشه» را آشکار کرد که گمان می رود در نقطهای به دیوار گرگان متصل می شده است.حدسیاتی نیز در این مورد وجود دارد که بخش های زیر آب دریا قسمتی از پادگانی بزرگ یا حتی بندری ساسانی باشد. باستانشناسان میگویند در ساخت این دیوار عظیم دهها میلیون قالب آجر به کار رفته است. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است. تحقیقات روی یکی از دژها یا سربازخانه های این دیوار دفاعی نشان میدهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده است و نشانه هایی از حضور سربازان در آن دیده میشود اما بعد از آن به عللی متروک شده است. از جمله دلایل متروک شدن این تاسیسات دفاعی میتواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.
اشیای مشکوفه از کاوشهای دیوار دفاعی گرگان
ضمن کاوش دیوار دفاعی اشیای گوناگونی مانند سفال، شیشه و فلز به دست آمد که در بین این اشیاء سفال از اهمیت بیشتری برخوردار است.
بررسی سفالینه های دیوار
سفالینه دیوار را می توان به 3 گروه ذیل تقسیم بندی کرد: سفال خاکستری دوره اشکانی، سفال قرمز دوره اشکانی، سفال قرمز دوره ساسانی.
