اخلاق اداری در فرهنگ علوی
تلقی امانتدارانه از كار و مسئولیت و انجام دادن امور با رویكرد امانتداری، اصلی اساسی در اخلاق است. اگر انسان كار و مسئولیت را امانت بداند، بی گمان حرمت آن را پاس می دارد و تلاش می كند كه به خوبی آن را پیش ببرد و بالنده سازد.
کار و مسئولیت، امانتی الهی
حضرت امیرالمومنین امام علی بن ابی طالب علیه السّلام از كارگزاران و كاركنان نظام اداری خود می خواست كه كار و مسئولیت را امانت بدانند و در مناسبات و روابط خود امانتداری نمایند، چنانكه خطاب به اشعث بن قیس، استاندار آذربایجان، نوشت:
«ان عملك لیس لك بطعمه، و لاكنه فی عنقك امانة»؛ همانا كاری كه به عهده توست، طعمه ای برایت نیست، بلكه امانتی است بر گردنت.
بر این مبنا هر كس در هر مرتبه اداری امانتدار مردم است و باید از اموال و امكانات و حقوق و حدود و حیثیت و شرافت آنان پاسداری كند. در منظر امیرمۆمنان علی علیه السّلام بزرگترین خیانت، خیانت به امت و تعدی به امانت است.
در آموزه های علوی «امانت» والاترین چیز و امانتداری برترین كار معرفی شده است. از این رو نخستین شرط اتصاف به اخلاق اداری، امانتداری است. در سخنان گرانقدر امیر مۆمنان علی علیه السّلام چنین آمده است: «رأس الاسلام الأمانة»؛ رأس مسلمانی، امانتداری است، یعنی امین بودن و خیانت نكردن.
خدمتگزاری یا فرمانروایی
فلسفه وجودی نظام اداری، خدمتگزاری به مردم است و همه كارگزاران و كاركنان در تمام مراتب، خادمان مردمند. این امر به عنوان یك اصل در نظام اداری مطرح است و مادام كه چنین احساسی وجود داشته باشد، كارگزاران و كاركنان نظام اداری با مردم رفتار مالكانه و فرمانروایانه نخواهند داشت، بلكه جایگاه و موقعیت خود را نعمتی می دانند كه وسیله خدمت به مردم است. امام علی علیه السّلام در حكمتی خطاب به جابرابن عبدالله انصاری چنین فرموده است:
اصل مسئولیت پذیری می آموزد كه هر كس در هر مرتبه ای كه باشد، نسبت به تمام امور و كارهای خود مسئول و پاسخگوست. هیچ كارگزاری نمی تواند هرگونه كه خواست با مردم رفتار نماید و خود را نیز پاسخگو نداند. بر این مبنا كسی حق كمترین اهانت و بی احترامی به مردم را ندارد و افراد حتی نسبت به نوع نگاه و بیان و رفتار خود مسئولند
«یا جابر، من كثرت نعم الله علیه كثرت حوائج الناس الیه، فمن قام لله فیها بما یجب عرضها للدوام و البقاء، و لم یقم فیها بما یجب عرضها للزوال والفناء.»؛ ای جابر! آن كه نعمت خدا بر او بسیار بود، نیاز مردم به او بسیار باشد. پس هر كه در آن نعمت ها برای خدا كار كند، خدا نعمت ها را برای وی پایدار كند. و آن كه آن را چنان كه واجب است به مصرف نرساند نعمت او را ببرد و نیست گرداند.
هرچه در انجام دادن امور، روحیه خدمتگزاری كامل تر باشد، ارزش كار و كارگزار بیشتر است و امیرمۆمنان علیه السّلام سفارش می كند كه باید در این جهت حركت كرد. آن حضرت فرموده است:
«لایستقم قضاء الحوائج الا بثلاث: باستصغارها لتعظم، و باستكتامها لتظهر، و بتعجیلها لتهنو»؛ روا ساختن حاجت جز با سه چیز راست نیاید: خرد شمردن آن تا بزرگ نماید، پوشیدن آن تا آشكار گردد و شتاب كردن در آن تا گوارا شود.
اصلی مبنایی در اخلاق اداری
مسئولیت پذیری در اخلاق اداری، اصلی مبنایی است به گونه ای كه هر نوع بی مسئولیتی به مفهوم بیرون شدن از مسیر درست و گام نهادن در كجی ها و ناراستی هاست. به بیان امیرمومنان علی علیه السّلام:
«و ان من ابغض الرجال الی الله تعالی لعبدا و كله الله الی نفسه، جائرا عن قصد السبیل، سائرا بغیر دلیل. ان دعی الی حرث الدنیا عمل، وان دعی الی حرث الآخره كسل! كأن ما عمل له واجب علیه، و كان ما ونی فیه ساقط عنه!»؛ دشمن ترین مردم در نزد خدا، بنده ای است كه خدا او را به خود واگذارد و او پای از راه درست بیرون نهد و بی راهنما گام بردارد، اگر به كار دنیایی اش خوانند، به كار پردازد و اگر به كار آخرتی اش خوانند، سستی و كاهلی نماید، گویی آنچه برای آن كار كند بر او بایسته است و آنچه در آن سستی و كاهلی ورزد، از او ناخواسته.
در آموزه های علوی «امانت» والاترین چیز و امانتداری برترین كار معرفی شده است. از این رو نخستین شرط اتصاف به اخلاق اداری، امانتداری است. در سخنان گرانقدر امیر مۆمنان علی علیه السّلام چنین آمده است: «رأس الاسلام الأمانة»؛ رأس مسلمانی، امانتداری است، یعنی امین بودن و خیانت نكردن كمال آدمی، به كمال مسئولیت پذیری اوست. هر چه كسی در مسئولیت پذیری سستی ورزد، تباهی در كارش بیشتر خواهد بود و هر چه كسی مسئولیت پذیری بیشتری داشته باشد، به كمال بیشتری از نظر اخلاق فردی و اخلاق اداری دست می یابد. امام علی علیه السّلام حیطه مسئولیت پذیری را بسیار گسترده تعیین نموده و از كارگزاران و كاركنان خود خواسته است كه نسبت به كلیه كارها و اقدامات و نیز روابط و مناسبات خود مسئولیت پذیر باشند:
«اتقوا الله فی عباده و بلاده، فانكم مسۆولون حتی عن البقاع والبهائم»؛ از خدا بترسید در حق بندگانش و شهرهایش، زیرا شما مسئولید حتی در برابر سرزمین ها و چارپایان.
اصل مسئولیت پذیری می آموزد كه هر كس در هر مرتبه ای كه باشد، نسبت به تمام امور و كارهای خود مسئول و پاسخگوست. هیچ كارگزاری نمی تواند هرگونه كه خواست با مردم رفتار نماید و خود را نیز پاسخگو نداند. بر این مبنا كسی حق كمترین اهانت و بی احترامی به مردم را ندارد و افراد حتی نسبت به نوع نگاه و بیان و رفتار خود مسئولند. امام علی علیه السّلام یادآور شده است:
«لاتقل ما لایعلم، بل لاتقل كل ما تعلم، فان الله سبحانه قد فرض علی جوارك كلها فرائض یحتج بها علیك یوم القیامه»؛چیزی را كه نمی دانی نگو، حتی بسیاری از چیزهایی را كه می دانی، بر زبان نیاور، زیرا خدا بر اعضای تو احكامی واجب كرده است كه در روز رستاخیز بدان اعضا بر تو حجت خواهد آورد.
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
