جعفر بن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، ششمین
امام شیعیان، و پنجمین امام از نسل امیر المؤمنین (ع) کنیه او ابو عبد الله
و لقب مشهورش «صادق» است. لقبهای دیگری نیز دارد، از آن جمله صابر، طاهر، و
فاضل. اما چون فقیهان و محدثان معاصر او که شیعه وی هم نبوده اند، حضرتش
را به درستی حدیث و راستگویی در نقل روایت بدین لقب ستوده اند، لقب صادق
شهرت یافته است.
ولادت او ماه ربیع الاول سال هشتاد و سوم از هجرت رسول خدا (ص)، و در
هفدهم آن ماه بوده است. ولی بعض مورخان و تذکره نویسان ولادت حضرتش را در
سال هشتادم از هجرت نوشته اند و در ماه شوال سال صد و چهل و هشت هجری به
دیدار پروردگار شتافت. مدت زندگانی او شصت و پنج سال بوده است.
نام مادر او فاطمه یا قریبه دختر قاسم بن محمد بن ابی بکر است و ام فروه کنیت داشته است.
بیشتر شمایل آن حضرت مثل پدرش امام باقر(ع) بود. جز آنکه کمی باریکتر و
بلندتر بود. مردی بود میانه بالا، افروخته روی،پیچیده موی و پیوسته صورتش
چون آفتاب می درخشید. در جوانی موهای سرش سیاه بود. بینی اش کشیده و وسط آن
اندکی بر آمده بودو برگونه راستش خال سیاهی داشت. محاسن آن جناب نه زیاد
پرپشت و نه زیاد تنک بود. دندانهایش درشت و سفید بود و میان دودندان پیشین
آن گرامی فاصله داشت. بسیار لبخند می زد و چون نام پیامبر برده می شد رنگ
رخسارش زرد و سبز می شد. در پیری سفیدی موی سرش بر وقار و هیبتش افزوده
بود.
اوضاع زمانه و سیره سیاسی امام صادق علیه السلام
از آغاز ولادت تا هنگام رحلت این امام بزرگوار، ده تن از امویان به
نامهای: عبد الملک پسر مروان، ولید پسر عبد الملک (ولید اول) ، سلیمان پسر
عبد الملک، عمر پسر عبد العزیز، یزید پسر عبد الملک (یزید دوم) ، هشام پسر
عبد الملک، ولید پسر یزید (ولید دوم) ، یزید پسر ولید (یزید سوم) ، ابراهیم
پسر ولید و مروان پسر محمد، و دو تن از عباسیان ابو العباس، عبد الله پسر
محمد معروف به سفاح و ابو جعفر پسر محمد معروف به منصور بر حوزه اسلامی
حکومت داشته اند. آغاز امامت امام صادق (ع) با حکومت هشام پسر عبد الملک و
پایان آن، با دوازدهمین سال از حکومت ابو جعفر منصور (المنصور بالله) مشهور
به دوانیقی مصادف بوده است.
نهضت علمی امام صادق علیه السلام
اختلافات سیاسی و کشمکش های بنی امیه و بنی العباس نسیم رحمتی بود که
یکباره وزیدن گرفت و باقرالعلوم و پس از او امام صادق – علیهما السلام – با
استفاده از موقعیت به دست آمده به ترسیم چهره روشن آیین پرداختند و با
بیان اخبار و احادیث فراوان انحرافات را پیراستند و مردم را از گمراهی نجات
بخشودند. به گونه ای که مسلمانان و به ویژه شیعه امامیه در فکر و عقیده بر
این دو امام و خصوصا امام صادق اعتماد کرده، بخش عمده ای از دانش اهلبیت
به وسیله آنان گسترش یافت. امام صادق با گسترش حوزه علمی خویش دین را زنده
کرد و جانی تازه در کالبد بی رمق دین دمید.
شیخ مفید – علیه الرحمة – می نویسد:
«آن قدر مردمان از دانش حضرت نقل کرده اند که به تمام شهرها منتشر گشته و
کران تا کران جهان را فرا گرفته است و از احدی از علمای اهل بیت این مقدار
احادیث نقل نشده، به اندازه ای که از آن جناب نقل شده است. اصحاب حدیث،
راویان آن جناب را با اختلاف آراء و مذاهبشان گردآورده و عددشان به چهار
هزار تن رسیده و آنقدر نشانه های آشکار بر امامت آن حضرت ظاهر شده که دلها
را روشن کرده و زبان مخالفین را از ایراد شبه لال گردانده است.
امام صادق علیه السلام و مرزبانی از دین
عصر امام صادق(ع) به عصر تضارب آرا و عقاید مشهور است؛ چرا که در آن
زمان فرقه ها و دسته های متعدد به وجود آمد و آشوب های فکری، اندیشه های
انحرافی و عقاید گوناگون ظاهر گردید. به همین جهت بسیاری از طبقات مسلمین
در معرفت ذات و صفات خداوند و دیگر اصول اعتقادی و احکام عملی دین و تأویل
آیات قرآن کریم و مسایلی از قبیل قضا و قدر، جبر و تفویض، مبدأ و معاد و
ثواب و عقاب دچار شبهه و اختلاف شدند. به دنبال این شبهات مکتب هایی؛ همچون
خوارج، معتزله، متصوفه، زنادقه، جبریه، شبهه، قصاص، تناسخیه و … پدیدار
گشت و مذاهب و فرقه های گوناگون به وجود آمد.
وجود انحرافات عقیدتی از یک سو و فراهم شدن فضای مناسب برای بیان معارف
دینی از سوی دیگر سبب شد تا امام صادق(ع) حرکتی عظیم را برای اعتلای معنوی و
دینی مسلمانان آغاز کند. می توان موارد زیر را از جمله مهم ترین فعالیت
های آن حضرت در مبارزه با انحرافات برشمرد:
1.بیان و شرح اصول اعتقادی صحیح؛ 2.پاسخ به شبهات و سؤالاتی که از ناحیه
مسلمانان و شیعیان مطرح می شد،3.جلسات درس، یا دانشگاه بزرگ جعفری 4.تعلیم
و تربیت شاگردان متخصص 5.مناظرات علمی امام جعفر صادق(ع)
در زمان امام صادق (ع) فضای باز علمی به وجود آمد به گونه ای که مذاهب
مختلفی در جامعه ایجادشده و راه ها و مسلک های گوناگونی طی شد، در چنین
شرایطی حضرت صادق (ع) یکی از ارکان بودند و وقتی به امام صادق(ع) و شیعیان
امامیه می رسیدند، در رأس آن ها، رهبر آن ها و خط دهنده امامیه و شیعه حضرت
صادق(ع) بود و در همه زمینه ها حضرت برای گفتن حرف های فراوانی داشتند و
برای اشکال جواب داشت و بهترین موضع گیری ها در میان امت اسلامی در جهات
مختلف را حضرت جعفر بن محمد الصادق عرضه می کردند به این ترتیب ایشان به
عنوان یک شاخص در میان امت درآمدند و علامت و مشخصه ممیزه امامیه، در وجود
نازنین حضرت صادق (ع) تبلور پیدا کرد و در این برهه تاریخی تا امروزه، ما
را جعفری می نامند که حضرت جعفر الصادق(ع) ازنظر ما به عنوان نماینده
پیامبر(ص) و ائمه(ع) قبل و بعد از خودشان معرفی شدند و این مذهب را مذهب
جعفری نامیدند. این جهت تاریخی نام گذاری مذهب بود.
امام صادق علیه السلام، آبشار فضل و دانش
روزی جعفر صادق(ع) در محضر پدرش محمدباقر(ع) به این قسمت از فیزیک ارسطو
رسید که در جهان بیش از چهار عنصر وجود ندارد که عبارت است از: خاک، آب،
باد و آتش.
جعفر صادق(ع) ایراد گرفت و گفت: «حیرت می‌‌کنم که مردی چون ارسطو چگونه
متوجه نگردیده که خاک یک عنصر نیست، بلکه در خاک عناصر متعدد وجود دارد و
هر یک از فلزات که در خاک است یک عنصر جداگانه به شمار می‌آید.»
از زمان ارسطو تا دوره‌ی جعفر صادق(ع) تقریباً هزار سال گذشته بود و در
اندیشه‌ی هیچ کس خطور نمی‌کرد که با آن عقیده مخالفت نماید. بعد از هزار
سال یک پسر که هنوز دوازده سال از عمرش نمی‌گذشت، گفت که خاک یک عنصر نیست،
بلکه متشکل از عناصر متعدد است. همین پسر بعد از این که خود شروع به تدریس
کرد، عنصر دیگر را هم از لحاظ بسیط بودن تخطئه نمود و گفت: «باد یک عنصر
نیست، بلکه متشکل از چند عنصر است.»
اگر در مورد خاک می‌پذیرفتند که یک عنصر نیست و چند عنصر است، در مورد
باد کسی از لحاظ اینکه یک عنصر است، تردید نداشت. (مغز متفکر جهان شیعه-
مرکز مطالعات اسلامی استراسبورگ)
سیره های اخلاقی و تربیتی امام صادق علیه السلام
امام صادق(ع) از اعاظم عباد و اکابر زهاد بود. از سه حال خارج نبود: یا روزه داشت، یا نماز می خواند و یا ذکر می گفت.
چون نیمه شب برای خواندن نماز شب بر می خاست با صدای بلند ذکر می گفت و
دعا می خواند تا اهل خانه بشنوند وهرکس بخواهد برای عبادت برخیزد. هنگامی
که ماموران حکومت برای دستگیری وی شبانه از دیوار منزلش وارد می شدند، او
را درحال راز و نیاز با توانای بی همتا یافتند. آن گرامی ذکر رکوع وسجود را
بسیار تکرار می کرد.
هشام بن سالم می گوید: امام صادق علیه السلام هنگامی که تاریکی شب فرا
می رسید، انبانی از نان و گوشت و پول را بر می داشت و بردوش می نهاد و به
سوی نیازمندان شهر مدینه می شتافت و آن ها را میانشان تقسیم می کرد.آن ها
او را نمی شناختند. زمانی که امام صادق علیه السلام رحلت کرد و آن انفاق
های شبانه ادامه پیدا نکرد، نیازمندان فهمیدند که چه کسی هرشب به آن ها غذا
و پول می داد.
امام صادق علیه السلام – در ایام قحطی – دستورمی داد برای تهیه آرد گندم
را با جو مخلوط کنند و می فرمود: من می توانم برای خانواده ام آرد گندم
خالص تهیه کنم ولی دوست دارم در زندگی اندازه و حساب و کتاب را خوب رعایت
کنم.
جرعه هایی از زلال کلمات امام صادق علیه السلام
امام صادق(ع) فرمودند: «در شگفتم از کسی که از چهار چیز بیم دارد، چگونه به چهار کلمه پناه نمی برد!
۱. در شگفتم از کسی که ترس بر او غلبه کرده، چگونه به ذکر «حَسبُناالله و نِعمَ الوَکیل…» (سوره آل عمران، آیه ۱۷۱) پناه نمی برد.
در صورتی که خداوند به دنبال ذکر یادشده فرموده است:
«پس (آن کسانی که به عزم جهاد خارج گشتند و تخویف شیاطین در آنها اثر
نکرد و به ذکر فوق تمسّک جستند)، همراه با نعمتی از جانب خداوند (عافیت) و
چیزی زاید بر آن (سود در تجارت) بازگشتند و هیچ گونه بدی به آنان نرسید.»
۲. در شگفتم از کسی که اندوهگین است، چگونه به ذکر «لااله الّا أنت سُبحانَک أنّی کُنتُ مِنَ الظّالِمین» (سوره انبیاء، آیه ۸۷) پناه نمی برد؛ زیرا خداوند به دنبال این ذکر فرموده است:
«پس ما یونس را در اثر تمسّک به ذکر یادشده، از اندوه نجات دادیم و همین گونه مؤمنان را نجات می بخشیم.» (سوره انبیاء، آیه ۸۸)
۳. در شگفتم از کسی که مورد مکر و حیله واقع شده، چگونه به ذکر «وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللهِ إِنَّ اللهَ بَصِیرٌ بِالْعِباد» (سوره غافر، آیه ۴۴). .. پناه نمی برد؛ زیرا خداوند به دنبال ذکر فوق فرموده است:
«پس خداوند (موسی را در اثر ذکر یادشده) از شرّ و مکر فرعونیان مصون داشت.» (سوره غافر آیه ۴۵)
۴. در شگفتم از کسی که طالب دنیا و زیبایی های دنیاست، چگونه به ذکر «ماشاءَ اللهُ لاقُوَّةَ إِلَّا بِالله » (سوره کهف، آیه 39) پناه نمی برد؛ زیرا خداوند بعد از ذکر یادشده فرموده است:
«(مردی که فاقد نعمت های دنیوی بود، خطاب به مردی که از نعمت ها
برخوردار بود) فرمود: اگر تو مرا به مال و فرزند، کمتر از خود می دانی،
امید است خداوند مرا بهتر از باغ تو بدهد.»( الأمالی صدوق، ص 6؛
بحارالانوار، ج 90، ص 184-185، به نقل از موعود، شماره 167)
داستان هایی از امام صادق علیه السلام
ابوجعفر خثعمی که یکی از اصحاب امام جعفر صادق (ع) است حکایت کند:
روزی حضرت صادق (ع) کیسه ای که مقدار پنجاه دینار در آن بود، تحویل من
داد و فرمود: این ها را تحویل فلان سید بنی هاشم بده؛ و به او نگو توسّط چه
کسی ارسال شده است.
خثعمی گوید: هنگامی که نزد آن شخص تهی دست رسیدم و کیسه پول را تحویل او
دادم، پرسید: این پول از طرف چه کسی برای من فرستاده شده است؟
و سپس گفت: خداوند جزای خیرش دهد. صاحب این کیسه، هرچند وقت یک بار،
مقدار پولی را برای ما می فرستد و ما زندگی خود را با آن تامین و سپری می
کنیم، ولیکن جعفر صادق با آن همه ثروتی که دارد، توجّهی به ما ندارد و چیزی
برای ما نمی فرستد، و هرگز به یاد ما فقراء نیست!!
آثاری از امام صادق علیه السلام
سخنان امام صادق علیه السلام سرشار از آموزه های عرفانی است؛ چنانکه
بسیاری از موضوعاتی که ایشان بیان فرموده، در روزگاران بعد، از سوی عارفان
بزرگی چون خواجه عبدالله انصاری در کتاب های منازل السایرین و صد میدان؛
عزالدین محمود کاشانی در کتاب مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه؛ ابوالقاسم
قشیری در الرسالة القشیریه؛ خواجه نصیرالدین طوسی در اوصاف الاشراف تحریر
شد.
همچنین، امام صادق علیه السلام، خود نیز افزون بر اینکه در کتاب مصباح
الشریعه آشکارا از عارف و عرفان و معرفت سخن گفته، در پرداخت برخی
موضوعهای اخلاقی در این کتاب، چاشنی و رنگ معرفت و عرفان نیز به آن افزوده
است.
ادب آموزان مکتب امام صادق علیه السلام
تعدادشاگردان امام صادق علیه السلام را عده ای از محققان و دانشمندان
شیعه چهار هزارتن دانسته اند و تنها از جواب سوالهایی که از آن حضرت می شد،
چهار صد رساله نگارش یافته است. بعضی از شاگردان امام صادق(ع) دارای آثار
علمی و شاگردان متعددی بودند، به عنوان نمونه هشام بن حکم سی و یک جلد کتاب
نوشته و جابربن حیان نیز بیش از دویست جلد کتاب در زمینه های گوناگون به
خصوص رشته های علوم عقلی، طبیعی، فیزیک و شیمی تصنیف کرده بود. ابان بن
تغلب در مسجدالنبی جلسه درس داشت و آنگاه که وارد مسجدمی شد ستونی را که
پیامبر(ص) تکیه می داد، برای او خالی می کردند.
شاگردان امام صادق(ع) منحصر به شیعیان نبودند، بلکه پیروان سنت و جماعت
نیز از مکتب آن حضرت برخوردار می شدند؛ پیشوایان چهارگانه اهل سنت بلاواسطه
یا با واسطه شاگرد امام صادق(ع)بودند. ابوحنیفه در راس این پیشوایان قرار
دارد که به گفته خودش، دو سال شاگرد امام بوده و اساس علم و دانشش از این
دوسال است.
شهادت امام صادق علیه السلام
در فصول المهمه و مصباح کفعمی (به نقل مجلسی در بحار) نیز در کتابهای دیگری آمده است: امام را زهر خوراندند.
ابن شهر آشوب در مناقب نوشته است ابو جعفر منصور او را زهر خورانید،
زیرا با کینه ای که منصور از او داشت و بیمی که از روی آوردن مردم بدو در
دل وی راه یافته بود، آسوده نمی نشست.
ابن فضال روایت کند: نزد ام حمیده رفتم تا او را به رحلت امام تعزیت
دهم. گریست و من از گریه او به گریه در آمدم. پس گفت: اگر ابو عبد الله را
هنگام مرگ می دیدی چیزی شگفت مشاهدت می کردی. چشم خود را گشود و گفت: هر کس
را با من خویشاوندی دارد گرد آورید. همه را گرد آوردیم. بدانها نگریست و
گفت: شفاعت ما به کسی نمی رسد که نماز را سبک بدارد.
کلینی به روایت خود از امام موسی بن جعفر روایت کند: من پدرم را در دو
جامه شطوی کفن کردم که آن دو، جامه احرام او بود و در جامه ای از جامه هایش
و عمامه ای که از علی بن الحسین بود برای آنکه آن را به چهل دینار خریده
بود.
مسعودی در مروج الذهب می نویسد: در سال 148 هجری ده سال از خلافت منصور
گذشته بود که ابو عبد الله جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب
وفات یافت وی در قبرستان بقیع و در کنار پدر و جدش به خاک سپرده شد. به
هنگام وفات 65 سال داشت و گفته شده که او را مسموم کرده بودند.
اشکهایی در غربت و فراق امام صادق علیه السلام
زمین با گردش خود، رسیده است به کتاب امامت؛ فصل ششم، سطرهای اندوه
مدینه. روزگاری بود که آن سوتر از ستیز بیهوده بنی امیه و بنی عباس، تنها
فاتح میدان های فضیلت، صادق آل رسول صلی الله علیه و آله بود که در امنیتی
مغتنم، تشنگان معارف را سیراب می کرد. امروز اما از این ماتم جانکاه، در
سینه های منبر و قلب کرسی تدریس، خاکستر خاکستر حسرت می روید. آه! پرفریب
تر از منصور، شیطانی نیست که زهر خود را چنین بریزد و لعنت های همیشه را
برای خود گرد آورد. تاریخ، ارجمندتر از مکتب صادق علیه السلام سراغ نداشت.
ستارگان فقاهت، تفسیر، کلام و طب، تابندگی خویش را مدیون ششمین پیشگام
روشنگری اند.
سرمایه امروز بقیع، اشک است و اشک. مدینه، جهان را از شیون اکنون خود پر
کرده است. امروز بقیع در لباس سوگ، چکیده اشک های غربت شیعیان است و دانش،
بحارالانوار اشکی است که به تمامی برگ های زرین احادیث، تسلیت می گوید.
امام صادق علیه السلام در کلام دیگران
امام صادق(ع) از جهت علم و فقه و حسب و نسب و عبادت و سیر و سلوک معنوی و
مکارم اخلاق، بزرگترین و معروف ترین شخصیت عصر خویش بود. جمعی از
دانشمندان، بدین امر شهادت داده اند.
مالک بن انس، فقیه «مدینه»، درباره آن حضرت گفته است: گاهی که بر جعفربن
محمّد صادق(ع) وارد می شدم، به من احترام می کرد، برایم مخدّه می انداخت و
می فرمود: «مالک! تو را دوست دارم.» من از این رفتار خشنود می شدم و خدا
را سپاس می گفتم. حضرتش از یکی از این سه حال خارج نبود: یا روزه دار بود
یا در حال نماز یا در حال ذکر. از بزرگترین عبادت کنندگان و زاهدان و
خداترس ترین مردم بود. کثیر الحدیث و خوش جلسه و پرفایده بود. هرگاه که از
رسول خدا(ص) حدیث می کرد، رنگ صورتش سبز یا زرد می گردید؛ به گونه ای که
شناخته نمی شد.
یک سال برای انجام مراسم حجّ، خدمت آن حضرت بودم. هنگامی که خواست برای
احرام تلبیه بگوید، صدا در گلویش قطع می شد و نمی توانست تلبیه بگوید و
نزدیک بود از روی مرکبش به زمین بیفتد. عرض کردم: یا ابن رسول الله! ناچار
باید تلبیه بگویی! فرمود: «یا ابن عامر! با چه جرئتی بگویم: لبّیک! اللّهم
لبّیک! در حالی که می ترسم خدای عزَّ و جلَّ به من بگوید: «لا لبّیک و لا
سعدیک!»
امام صادق عليه السلام:
کسي که دوست دارد بداند آيا نمازش پذيرفته شده است يا آن را نپذيرفته اند،
با تامل بنگرد که آيا نمازش او را از فحشا و منکر باز داشته؟ پس به اندازه اي که او را بازداشته از او پذيرفته مي شود.
————————————————-
—————————————————
—————————————————
شهادت ششمين شمع روشنگر و وصي پيغمبر، تسليت و تعزيت.
————————————————–
—————————————————-
خدايا بحق امام صادق-ع، ايمان عارفانه و عمل صادقانه به همه ما عنايت بفرما/ آمين.
——————————————————–
———————————————————
